Բարի, 28 նոյեմբեր 2025 – Խորը ցավով, Հայաստանի Հանրապետության Պատվավոր Հյուպատոսությունը Բարիում հայտարարում է, որ երեկ վախճանվեց տիկին Արաքսի Լիլոսյանը, ապուլիական մայրաքաղաքի հայ համայնքի համար արտակարգ նշանակություն ունեցող անձնավորություն։
Ծնված լինելով Բարիում 93 տարի առաջ պատմական «Նոր Արաքս» գյուղում, տիկին Արաքսը Պուլգիայի հայ համայնքի ամենատարեց անդամն էր և նրա կենդանի պատմական հիշողությունը։ Նա Բարդիզագից (Բահչեջիկ) Թաքվոր Լիլոսյանի և Իսպարտայից Սիրանուշ Թիմուրյանի դուստրն էր, որոնք երկուսն էլ հայկական ծագում ունեին։ Նա տեղի հայ համայնքի ամենաակտիվ գործիչներից Սիրանուշ Քուարանտայի և Տիտո Քուարանտայի մայրն էր։
Համառության և վկայության կյանք
Արաքսի Լիլոսյանը մարմնավորում էր այն համառ և մարտական ոգին, որը բնորոշ էր հայերի առաջին սերնդին, որոնք 1915 թվականի ցեղասպանությունից հետո եկան Բարի։ Այժմ նա կվերամիավորվի իր քրոջ Արշլույսի հետ, ով մահացել է փոքր տարիքում, և իր եղբայրների՝ Օննիգի և Վարդանի հետ, ովքեր վերջերս վախճանվեցին, կրկին գտնելով այն ընտանիքը, որը նրա հետ կիսել էր հայ սփյուռքի տառապանքներն ու հույսերը։
Տիկին Արաքսին նաև Իտալիայում հայ արհեստագործության պատմության կարևոր գլխի հերոսուհին էր. 1950-ական թվականներին նա աշխատել է որպես գորգերի պատրաստող Բարիի գյուղի ճաճանաթաքներում, այնուհետև որպես ուսուցիչ Սան Ջովանի Ֆիորեի գորգերի դպրոցում, Կալաբրիայում, որը ղեկավարում էր իր հորեղբայր Սարգիս Մուշեղյանը՝ Opera Sila-ի հանձնարարությամբ։ Այս դպրոցը ներկայացնում էր այն արհեստանոցներից մեկը, որտեղ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո փոխանցվեց հայկական գորգերի հյուսման հնագույն արվեստը, որը Նոր Արաքսը հայտնի էր դարձրել ամբողջ աշխարհում, ինչպես նաև որպես մարդասիրական գործ՝ աղքատությունից դուրս բերելու Կալաբրիայի լեռնային տարածքների բնակչությանը։ Հայերը, ովքեր ընդունվել էին 1922 թվականից հետո, անխոնջ աշխատեցին իտալական համայնքներին բարիք բերելու համար՝ սովորեցնելով նրանց իրենց հնագույն մշակութային ժառանգությունը։
Հայ պատմության վկան ոսպնյակի միջոցով
Արաքսի Լիլոսյանը դարձավ բազմաթիվ հանդիպումների, վավերագրական ֆիլմերի և տեսանյութերի հերոս, նվիրված հայերի ներկայության պատմությանը Բարիում, Հայոց ցեղասպանությանը, ինչպես նաև հայկական գորգերի արտադրությանը Իտալիայում, մասնավորապես Իսպարտա կամ Գյորդես հանգույցի տեխնիկայով, որով նա անձամբ նպաստել է Եգիպտոսի Արքա Ֆարուքի թագավորական գնացքի գորգերի ստեղծմանը, որը FIAT-ը պատվիրել էր Նոր Արաքսի հայերին։
1950-ական թվականներից սկսած նրա կերպարը հայտնվել է կարևոր տեսալսողական արտադրություններում, որոնցից հիշատակում ենք միայն մի քանիսը.
«600000 nodi per un tappeto. A San Giovanni in Fiore si fabbricano i famosi tappeti orientali» (Settimana INCO, Իտալիա 1955) – հասանելի է YouTube-ում
«Antarram» Դինո Վիանիի կողմից (վավերագրական կարճամետրաժ ֆիլմ, Իտալիա 2022) – հասանելի է YouTube-ում
«Nor Arax», տեսադիմանկար Պաոլո Դել Էլչեի կողմից (Իտալիա, 2022) – հասանելի է YouTube-ում
Այս տեսալսողական վկայությունների միջոցով Արաքսին օգնեց պահպանել և փոխանցել Նոր Արաքս գյուղի և Բարիի ողջ հայ համայնքի հիշողությունը՝ թույլ տալով նոր սերունդներին հասկանալ այս ներկայության խորը արմատները քաղաքի պատմության մեջ։
Անջնջելի ժառանգություն
Նրա երկարակեցությունը կենդանի կամուրջ էր դեպի Նոր Արաքս գյուղի պատմությունը, որը պաշտոնապես հիմնադրվել է 1926 թվականին բանաստեղծ Հրանդ Նազարյանցի կողմից՝ ընդունելու համար ավելի քան հարյուր հայ փախստականների, ովքեր փրկվել էին ցեղասպանությունից։
Նոր Արաքս գյուղում, որը գտնվում է Բարիի Վիա Ամենդոլայում, հայերը վերածնեցին հայտնի արևելյան գորգերի պատրաստման արվեստը, որոնց արտադրանքը գնել են Պապ Պիուս XI-ը, Իտալական Թագավորական Տունը, Իտալիայի Բանկը և իտալական մշակույթի երևելի անձնավորություններ, ինչպիսիք են Բենեդետտո Կրոչեն և Լուիջի Պիրանդելոն։
Բարիի հայ համայնքը, որը ճանաչված է Իտալիայի ամենակարևորներից մեկը՝ ավանդություններին իր հավատարմության և դիմադրողականության կարողության համար, այնքան, որ 2024 թվականին ստացավ Պատվավոր Հյուպատոսության հիմնադրումը, Արաքսի Լիլոսյանի հետ կորցնում է ոչ միայն իր ամենատարեց անդամին, այլև այն տառապանքների, վերածննդի և ինտեգրման պատմության կենդանի խորհրդանիշը, որը անքակտելիորեն կապել է հայ ժողովրդին Բարի քաղաքի հետ։
Ցավակցություն
Մեր խորը ցավակցությունը Սիրանուշին և Տիտոյին, ամբողջ ընտանիքին և ողջ հայ համայնքին այս անսահման վշտի պահին։
Հուղարկավորությունը կայանալու է հինգշաբթի, 28 նոյեմբերի 2025 թվականին, Սան Պասքվալե ծխականում Բարիում՝ ժամը 17:00-ին
Թող Տերը լուսավորի նրա հոգին։
Թող նրա հիշատակը հավերժ լինի։
Աստված հոգին լուսավորի։
Հայաստանի Հանրապետության Պատվավոր Հյուպատոսություն Բարիում
