Խորհրդային եւ ուկրաինական կինոյի ամենահայտնի դեմքերից մեկը` կինոբեմադրիչ Ռոման Բալայանը ծնվել է Լեռնային Ղարաբաղի Հոռաթախ գյուղում։
Ստորեւ ներկայացնում ենք բացառիկ հարցազրույց անվանի կինոգործչի հետ։
–Դուք ծնվել եք Արցախի Մարտակերտի շրջանի Հոռաթախ գյուղում։ Գիտեմ, որ վաղ հասակում կորցրել եք ձեր հայրիկին։ Ավելի քան 80 տարի է անցել, զգում ե՞ք Ձեր արմատների ազդեցությունը։
-Ճիշտն ասած, երբեք չեմ մտածել այդ մասին։ Իհարկե, այդ արմատներն իմ մեջ են և միշտ կլինեն՝անկախ նրանից, կմտածեմ, թե չեմ մտածի այդ մասին։ Հայրս, որ չհասցրեց ինձ տեսնել, առաջինն էր գյուղում, ով զոհվեց ռազմաճակատում, և ողջ գյուղն այս տխուր լուրից ազդված ամեն քայլափոխի հոգ էր տանում ինձ համար։ Բոլորն ինձ կերակրում էին ու փայփայում առավոտից մինչ իրիկուն։ Երկրում պատերազմ էր, իսկ մի փոքրիկ ղարաբաղցի տղա շատակեր էր՝ ի տարբերություն մյուս երեխաների։ Հիշում եմ, սակայն, որ այս բոլոր բարիքներով ես կիսվում էի իմ զարմիկի՝ իմ հասակակից Մարտինի հետ, ում հետ ապրում էինք նույն տանը … Նրա հայրը՝ քեռի Վարդանը, մորս եղբայրը, եղել էր ռազմաճակատում ու, փառք Աստծո, այնտեղից ողջ-առողջ վերադարձել էր։
–Ես երբեք չեմ կարդացել ձեր ընտանիքի մասին: Որքանո՞վ է Ձեր ընտանիքը կապված արվեստի ու կինոյի հետ, ի՞նչ մասնագիտություն են ընտրել Ձեր երեխաները։
-Կինս՝ Նատաշան, 74 տարեկան է, ավարտել է երաժշտական դպրոցը և դասավանդել է սոլֆեջիո և դաշնամուր։ Որդիս՝ Սուրենը, 56 տարեկան է, իսկ դուստրս՝Կարինեն, 47 տարեկան է։ Երկուսն էլ ավարտել են Տարաս Շևչենկոյի անվան համալսարանի ֆրանսիական ֆակուլտետը։ Այժմ ամեն մեկն ունի իր սեփական բիզնեսը: Ես ամեն ինչ արեցի, որ նրանք կինոյով չհետաքրքրվեն։ Իմ հասկացողությամբ ռեժիսորի մասնագիտությունն այնքան նվաստացուցիչ էր, հատկապես ֆիլմը հանձնելիս, այդ սարսափելի դիտողությունները՝ դեն նետիր այս կտորը, կրճատիր այս մյուսը, որ ես որոշեցի երեխաներիս զերծ պահել այդ ամենից։
– Գուցե այս հարցը ձեզ բազմիցս են տվել, բայց պետք է կրկնեմ. Ի՞նչն է ձեզ ստիպել տարվել կինոյով, կրթություն ստանալ նախ Երևանում, հետո՝ Կիևում։ Գիտեմ նաև, որ 1959-1961 թվականներին մի քանի տարի եղել եք Ստեփանակերտի թատրոնի դերասան։ Ինչո՞ւ ռեժիսորն նախընտրեց դերասանին։
–Ութերորդ դասարանից սկսած գլուխս էի մտցրել, որ դերասան եմ դառնալու։ Որքան էլ ծիծաղելի չթվա, բայց մեր դասարանում նույնպես կարծում էին, որ Ռոմանը դերասան է դառնալու: Միգուցե նաեւ այն պատճառով, որ ութերորդ դասարանից սկսած սկսեցի վատ սովորել։ Դպրոցից հետո գնացի Մոսկվա՝ ընդունվելու ՎԳԻԿ-ի դերասանական բաժին: Օգոստոսի կեսերին եկա, իսկ քննությունները պարզվում է հուլիսին էին… Հետ գնացի այն մտքով, որ հաջորդ տարի կընդունվեմ։ Իմ քեռի Շահենը՝ մորս մյուս եղբայրը, այն ժամանակ Ստեփանակերտի թատրոնի գլխավոր ադմինիստրատորն էր։ Նա ինձ ասաց. «Արի քեզ մեզ մոտ որպես ստատիստ-անխոս դերակատար գրանցենք, ինչ-որ բան կսովորես, ինչ որ բան կհասկանաս« իսկ մեկ տարուց գնա քո ՎԳԻԿ-ը»։ Այդպես էլ եղավ։ Բայց ահա այստեղ է այն հիմնականը, որն արմատապես փոխեց իմ այսպես կոչված դերասանական կոչումը: Ինստիտուտ ընդունվելուց հետո, կարծեմ տասներորդ օրը, նստած եմ մութ դահլիճում եւ հետեւում եմ ինչ-որ մի ներկայացման փորձի: Եվ ինչ է տեսնում ապագա դերասանը. երրորդ շարքում նստած ներկայացման ռեժիսորը բեմում փորձող դերասաններին անխնա հայհոյում է.«Դու, այ հիմար, չես հասկանում ռեպլիկի իմաստը, հա՞: Իսկ դու, -դիմում է դերասանուհուն, -խելագարվել ես ինչ է։ Նա բարձր հասարակության մարդ է, իսկ դու խոսում ես սպասուհու պես… Դե, նորից կրկնիր այնպես, որպեսզի չսխալվես»։ Եվ այսպես շարունակ։ Նայում եմ, լսում և սարսափով մտածում. Ո՞ւր եմ գնում ես, գրողը տանի ի¯նչ դերասանություն, ախր նրանք ստրուկներ են… Վերջ, ես ընտրում եմ ռեժիսորությունը։ Ահա այն թագավորական մասնագիտությունը։ Եվ ես այդտեղ որոշում եմ, որ կընտրեմ ռեժիսորի մասնագիտությունը։
– Ո՞ր ռեժիսորն է մեծ ազդեցություն ունեցել Ձեզ վրա։ Գիտեմ, որ ճանաչում էիք Փարաջանովին, գնահատում եք նրա արվեստը։ Որքան գիտեմ, դուք նաեւ Փարաջանովի մասին միջազգային նախագծի համապրոդյուսերն եք։ Իսկ 1998թ–ին նկարահանել եք «Գիշերը Փարաջանովի թանգարանում» վավերագրական ֆիլմը։
–Իրականում իմ սերնդի կուռքը, իհարկե, Ֆեդերիկո Ֆելինին էր… Բայց իմ դիպլոմային աշխատանքում շատ նկատելի էր ուկրաինական բանաստեղծական կինոյի նմանակումը, որի սկզբնավորողը Փարաջանովն էր՝ իր հիանալի, ոչ մի բանի չնմանվող «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմով։ Բայց դրանից հետո ես դարձա մի ռեժիսոր, որի ֆիլմերը, ինչպես ասում են՝ քաղաքային ռոմանսի ժանրից էին։ Համենայնդեպս այդպես էին ասում և սահմանում կինոքննադատները։ Ինչ վերաբերում է Փարաջանովին, նա, իհարկե, ինքնաբուխ երևույթ է, որը նման չէ որևէ այլ բանի։ Ի դեպ, իմ «Գիշերը Փարաջանովի թանգարանում» վավերագրական ֆիլմի մասին։ Խնդիրն այն է, որ Փարաջանովի մահվան օրերին ես Փարիզում էի, որտեղ պետք է նկարահանեի վրացական մասնակցությամբ ֆրանսիական ֆիլմ՝ Իրակլի Կվիրիկաձեի սցենարով։ Իմանալով, որ հիվանդ Փարաջանովին Փարիզ են բերել, զանգեցի Արմենին՝ Զավեն Սարգսյանի եղբորը, ով ուղեկցում էր Փարաջանովին և խնամում էր նրան Փարիզի հիվանդանոցում։ Արմենն ինձ ասաց, որ այսօր կարող եք չգալ, նա պետք է քնի։ Զանգեցի հաջորդ օրը,իսկ նա քնած է ու քնած։ Ինչպես հետո պարզվեց, անտանելի ցավերի պատճառով, նրան ինչ-որ սրսկում էին արել, և նա երրորդ օրն առանց արթնանալու քնած էր… Զանգեցի չորրորդ օրը ու Արմենն ինձ հայտնեց, որ Սերգեյին, դեռ քնած վիճակում, տանում են օդանավակայան։ Մեկ-երկու օր անց ֆրանսիական ինչ-որ ալիքով հայտնում են, որ Սերգեյ Փարաջանովը մահացել է Երեւանում… առանց արթնանալու։ Աշխատանքի բերումով պրոդյուսերը չհամաձայնվեց, որ ես երեք օրով մեկնեմ Երևան, և այդպես չկարողացա Սերգեյին հրաժեշտ տալ։ Ուստի մեջս միտք հղացավ նկարահանել «Գիշերը Փարաջանովի թանգարանում» վավերագրական ֆիլմը։ Ի դեպ, այդ ֆիլմն ինձ շատ է դուր գալիս…
–Փելեշյանի մասին էլ ասել եք, որ նա Ձեզ համար հանճար է։ Նրա կինոն որքանո՞վ է ազդել Ձեր կինոմտածողության վրա։
-Փելեշյանն, անկասկած, աշխարհի լավագույն կինովավերագրողներից է։ Ազդեցություն չի եղել, միայն հարգանք ու հպարտություն եմ ունեցել, որ նման հայ ռեժիսոր ունենք։
–Դուք ընկերացել էիք նաև մեր մեծ գրող Հրանտ Մաթևոսյանի հետ։ Ի՞նչ էր նա ձեզ համար, երբեւէ չեք մտածել նրա արձակի մոտիվներով ֆիլմ նկարահանել։
– Հայաստանն ինձ համար Հրանտ Մաթևոսյանն է, որքան էլ որ վերամբարձ չհնիչի։ Նա իմ կուռքն է, իմ ընկերը և իմ կնքահայրը։ Երբ նա իմացավ, որ ես մկրտված չեմ, նա պնդեց, որ ես մկրտվեմ։ Այդ հաղորդությունը կատարեցինք Գեղարդում, և Հրանտն ու իր կինը այնտեղ դարձան իմ կնքահայրերը: 1979 թվականին ես նրա հանճարեղ «Գոմեշը» պատմվածքի հիման վրա սցենար գրեցի։ Բայց «Հայֆիլմն» ինձ ստիպեց սցենարի մի քանի տարբերակներ գրել, եւ այդպես էլ չհաստատեց ոչ մեկը եւ ինձ նույնիսկ ոչ մի կոպեկ չվճարեց… Շատ եմ ափսոսում։ Կարծում եմ, դա կլիներ իմ լավագույն ֆիլմը…
– Ի՞նչ է կինոն ձեզ համար, մի մարդու, որը դեռ խորհրդային տարիներին բազմաթիվ ֆիլմեր է նկարահանել եւ որոնցից երկուսն իմ կարծիքով, այն ժամանակվա մեր սերնդի ամենապաշտամունքային ֆիլմերից են՝ «Թռիչքներ երազում եւ արթմնի» եւ «Պահպանիր ինձ, իմ թալիսման»։ Չնայած գիտեմ նաեւ, որ դուք շատ եք սիրում Տուրգենևի վիպակի հիման վրա 1978թ. նկարահանված «Բիրյուկ» ֆիլմը։ Ի՞նչ տվեցին ձեզ այս ֆիլմերը, և որքանո՞վ էր դժվար դրանց իրականացումը խորհրդային տարիներին։
– Ընդհանրապես, ես կյանքում բախտավոր եմ: «Թռիչքներ…»ը բազմաթիվ պահանջներից ու դժվարություններից հետո, միեւնույն է, ընդունեցին։ Ի դեպ, ես նրանց ոչ մի պահանջ չեմ կատարել։ Վեց ամիս անց ֆիլմն, այնունամենայնիվ, ընդունվեց… Իսկ հինգ տարի անց նույնիսկ ԽՍՀՄ պետական մրցանակ տվեցին։ Իբր թե այն հավանել էր Գորբաչովի կինը… Դա իսկապես ինձ զարմացրեց։
–Շատերը կինոն համարում են քաղաքականության մաս։ Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այս գնահատականին և որքանո՞վ եք քաղաքական համարում ձեր ֆիլմերը։
–Ես միշտ քաղաքականությունից դուրս եմ եղել, իսկ կինոյում՝ առավել եւս։ Միայն կարող եմ ասել, որ 2022 թվականի փետրվարի 24-ից Ուկրաինա ռուսական ռազմական ներխուժման կապակցությամբ՝ ես ատում եմ Պուտինին և նրա հետ կապված ամեն ինչ։ Դա Ֆաշիզմ է։
-2016 թվականին հայկական մամուլին տված հարցազրույցում Ղարաբաղյան պատերազմի մասին դուք ասել եք. «Այո, եթե այս հարցը որոշեին հումանիստները, այլ ոչ թե քաղաքական գործիչները։ Կան հայեր և ադրբեջանցիներ, ովքեր ճիշտ մտածել գիտեն, նրանք պետք է հանդիպեին։ Ես չեմ սիրում քաղաքական գործիչներին, չեմ սիրում ազգայնականներին, անկախ նրանից, թե որ կողմում են նրանք՝ ադրբեջանցի, թե հայ՚: Հիմա, երբ ամեն ինչ ավելի ողբերգական վիճակում է թե՜ Հայաստանում, թե Արցախում, թե՛ Ուկրաինայում, ի՞նչ լուծում եք տեսնում։
–Այդ հարցը կարող են լուծել միայն Եվրոպան և Ամերիկան։ Միմիայն։ Սա է այն ամենը, ինչ կարող եմ ասել…
–Ուկրաինայի դեմ ընթացող պատերազմի արդյունքում դուք ժամանակավորապես գտնվում եք Ֆրանսիայում։ Ի՞նչ եք զգում, երբ 80 տարեկանում, թեկուզ ժամանակավոր, ստիպված էիք հեռանալ տնից։
– Սա սոսկ սարսափելի անհարմարություն չէ, սա չանցնող ցավ է այն ամենի համար, ինչ կատարում է Ռուսաստանը Ուկրաինայում։ Սա կարոտ և հայրենաբաղձություն է առ տուն, առ Կիեւ։
–Կա՞ Հայաստան վերադառնալու ճանապարհ։
–Ընդմիշտ՝ ոչ, բայց գրեթե ամեն տարի լինում եմ այնտեղ։
–Որքանո՞վ եք կապված Ուկրաինայի հայ համայնքի հետ և ինչպե՞ս եք գնահատում նրանց դերը Ուկրաինայում։
– Ամենահետաքրքիրն այն է, որ առանց իմ համաձայնության, ինձ ընտրել էին հայ համայնքի առաջին նախագահ։ Քանի որ նրանք ընտրել էին առանց ինձ հարցնելու և առանց իմ ներկայության, ես զգուշացրել էի, որ կմնամ երեք ամիս, ոչ ավելին, քանի որ տանել չեմ կարողանում ղեկավար պաշտոնները… Այդպես էլ արեցի, մի քանի ամիս անց հրաժարական տվեցի։ Այժմ, պատերազմի ժամանակ, համայնքն ակտիվորեն ներգրավված է ուկրաինական բանակին օգնելու գործում:
–Ձեր վերջին՝ «Մենք կանք, մենք ձեր կողքին ենք» ֆիլմը նկարահանել եք 2020 թվականին։ Քանի որ այն դիտելու հնարավորություն չենք ունեցել, հակիրճ՝ ինչի՞ մասին է ֆիլմը։
– Եթե ունես ուժեղ հոգեկան ու ֆիզիկական ցավ, անտարբեր մի եղիր քո նման ուրիշի նկատմամբ։ Կողքով մի անցիր անցորդ…
–Դուք արժանացել եք բազմաթիվ բարձրագույն պետական պարգևների Ուկրաինայում, ինչպես նաև մրցանակների և մեդալների Հայաստանում: Պարգևները պարտավորեցնում են ձեզ, թե՞ հանգստացնում են։
– Դժվարանում եմ ասել… Հավատացեք, ես այդ մասին չեմ մտածում։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ես ունեմ, միայն Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի պարգեւը։ Շատ գեղեցիկ մրցանակ է, և ես երախտագիտությամբ ընդունեցի այն…
–Դուք նաև կապող օղակ էիք ուկրաինացի և հայ կինոգործիչների միջև։ Միգուցե Ձեզ նման մարդ էր պետք քաղաքականության մեջ, որ Ուկրաինան գոնե չհակադրվի Հայաստանին, չաջակցի Ադրբեջանին։
–Քաղաքականության մեջ՝ հազիվ թե։ Դա կտրականապես իմը չէ: Գիտեք, մի անգամ Երևանում, ինչ–որ հեռուստաընկերության եթերում, երբ ինձ հարցրին, թե արդյո՞ք որեւէ օգտակար բան եմ անում Հայաստանի համար, ես պատասխանեցի. «Հայաստանից դուրս ամենուր ինձ այնպես եմ պահում, որ բոլորը կարծում են, թե բոլոր հայերը նույնքան լավ տղաներ են, որքան Ռոման Բալայանը»։ Իհարկե, ես սա ասացի ժպտալով, բայց, ամեն դեպքում այդպես է…
– Ո՞րն է ձեր կյանքի գլխավոր նպատակը՝ Դուք հասե՞լ եք դրան։
– Հավատարիմ մնալ իմ սկզբունքներին, իսկ դրանք, իմ կարծիքով, Պատիվն ու արժանապատվությունն են: Չգիտես ինչու, ինձ թվում է, որ ես դա պահպանում եմ …
–Վերջին հարցով վերադառնանք կրկին Երեւան։ Ինչպե՞ս եք գնահատում «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնը, որին բազմիցս մասնակցել եք և ստացել նաև Փարաջանովյան մրցանակ։
–Ինձ համար Երևանում երկու Ուժ կա. նախ, իհարկե, Փարաջանովի հրաշալի տուն–թանգարանն է՝ իր մեզանից վաղաժամ հեռացած հիանալի տնօրեն Զավեն Սարգսյանով, և, իհարկե, «Ոսկե ծիրան»ը՝ լավագույն կինոփառատոներից մեկը աշխարհում։ Իսկ ես, հավատացեք, ճանաչում եմ դրանք թե՛ Եվրոպայում, թե՛ Ամերիկայում։ Եվ շնորհակալություն դրա համար, իհարկե, փառատոնի հրաշալի ղեկավար Հարություն Խաչատրյանին։
Զրույցը վարեց
Հակոբ Ասատրյանը
2022թ
